Οικονομικοί, κοινωνικοί και πολιτιστικοί παράγοντες που εξελισσόμενοι προετοίμασαν την έξοδο των Ελλήνων απο την Οθωμανική αυτοκρατορία. .

Μέσα στο σκοτάδι της εθνικιστικής δίνης και των μύθων για την Ελληνική επανάσταση που ακόμα και σήμερα ταλανίζει τη γνώση μας για την πραγματική ιστορία, προτίμησα να αναφερθώ στο πριν. Στους λόγους που οδήγησαν στην ελληνική επανάσταση και όχι στο τι συνέβει κατά τη διάρκεια της που μας διχάζει μέχρι σήμερα. Οι λόγοι ασφαλώς δεν είναι η ιστορικά αυθαίρετη γενικόλογη 400ετής σκλαβιά...(Η Ανατολική Ρωμαίική Αυτοκρατορία δεν ήταν ελληνική παρά τη σημαντική θέση των Ελλήνων σε αυτή κυρίως στη δύση της, ούτε η σημερινή ελληνική επικράτεια κατακτήθηκε τα ίδια χρόνια από τους Οθωμανούς). Λόγοι διαφορετικών και αντικρουόμενων συμφερόντων που στην αφετηρία τους και λόγω της ιστορικής συγκυρίας είχαν το ίδιο κοινό όραμα του απεγκλωβισμού από το Οθωμανικό καθεστώς. Ουσιαστικά μεταφέρω στο blog μια παλιά μου εργασία σε πιο απλοϊκή μορφή με σκοπό να αναφέρω κάποιους από τους σημαντικότερους που οδήγησαν στην επανάσταση.

Οι μεταβολές στην οικονομία

Α. Αγροτική οικονομία

Η Οθωμανική Αυτοκρατορία βασιζόμενη στο σχήμα της επέκτασης και της σύνθεσης, στηρίχθηκε σε ένα περίπλοκο φεουδαρχικό σύστημα. Αν και ο όρος φεουδαρχικό δεν είναι ο πλέον κατάλληλος για να περιγράψει τη δομή της Αυτοκρατορίας -μιας και υπάρχουν μεγάλες διαφορές τόσο σε επίπεδο θεσμών όσο και διαφορετικής ιστορικής συγκυρίας από τη δυτικού τύπου φεουδαρχία του Μεσαίωνα - εντούτοις αποτελεί τον πιο πρόσφορο. Σε αυτό το σύστημα ο όρος της ιδιοκτησίας απουσιάζει και ο σουλτάνος ως σκιά του θεού επι της γης μοίραζε τη γη που του ανήκει στους άρχοντες – πολεμιστές με αντάλλαγμα να τον υπηρετούν. Δηλαδή να εκστρατεύουν μαζί του και να καλύπτουν τις ανάγκες του σε είδος ή σε χρήματα ανάλογα με την εποχή και την περιοχή. Η γη αυτή –μεγάλες εκτάσεις που περιέκλειαν ολόκληρα χωριά- ήταν τα τιμάρια, τα ζιαμέτια και τα χάσια. Μέσα από αυτό το σχήμα - που ίσχυσε μέχρι το 17ο αιώνα - η
Αυτοκρατορία βρέθηκε να περιλαμβάνει τεράστιες εκτάσεις γης που οι υπήκοοι της άνηκαν σε πολλές φυλές, γλώσσες και θρησκείες.
Το 17ο αιώνα οι τουρκικές κατακτήσεις φθάνουν σε οριακό σημείο και το κόστος των εκστρατειών – χερσαίων ή ναυτικών - που διεξάγονται πλέον πολύ μακριά από την καρδιά της Αυτοκρατορίας ήταν τόσο μεγάλο που μηδένιζε τα κέρδη που προέκυπταν απο τις στρατιωτικές νίκες. Το φεουδαρχικό σύστημα δεν μπορεί να εξασφαλίσει τα χρήματα που χρειάζονται και τα αδιέξοδα που δημιουργούνται αλλάζουν το χαρακτήρα της Αυτοκρατορίας.
Μιας και οι λύσεις των αδιεξόδων δεν μπορούν πλέον να αναζητηθούν έξω από τα σύνορα της Αυτοκρατορίας αλλά μέσα σε αυτά, η ανάγκη της κεντρικής εξουσίας για χρήματα αλλάζει και αλλοιώνει το καθεστώς της γαιοκτησίας. Η απόκτηση της γης δεν αποτελεί πλέον προϊόν εύνοιας του σουλτάνου ως αντιπαροχή υπηρεσιών προς αυτόν αλλά μπορεί απλά να αγοραστεί. Με αυτόν τον τρόπο έχουμε την εμφάνιση του τσιφλικίου που ο ιδιοκτήτης μπορούσε να συγκεντρώσει τη γεωργική παραγωγή, να την εμπορευματοποιήσει, και να πληρώσει σε χρήμα τους φόρους που αναλογούν στο σουλτάνο. Η νέα αυτή κατάσταση μεταφέρει την πίεση στους θεσμικά ασθενέστερους, τους χριστιανούς και τους χωρικούς, οι οποίοι ενώ μέχρι τότε άνηκαν στην κυριότητα του σουλτάνου τροφοδοτώντας τον με τα αναγκαία, δουλεύουν πλέον απευθείας για τον αφέντη τους και τη συσσώρευση πλούτου από αυτόν κάτι που συνεπάγεται με την αύξηση της φορολογίας σε χρήματα. Είναι δε άμεσα εξαρτημένοι και ελεγχόμενοι στις προσωπικές του επιδιώξεις.
Τα νέα αυτά δεδομένα δημιουργούν κοινωνική κινητικότητα στην αυτοκρατορία. Η νέα τάξη των οικονομικά δυνατών που δεν πολεμούν πλέον για την επέκταση της αυτοκρατορίας διεκδικεί τη θέση της θέλοντας να επηρεάζει περισσότερο τα πράγματα μέσα σ αυτήν. Παράλληλα η ύπαρξη ιδιοκτησίας μέσα σε ένα σύστημα που θεσμικά δεν την υποστηρίζει δημιουργεί τάσεις εξόδου από αυτό μιας και η ασυμβατότητα του δημιουργεί αδιέξοδα.

Β. Εμπόριο

Ο 17ος αιώνας όμως φέρνει αλλαγές και αναπτύσσει νέες πτυχές στο οικονομικό σύστημα της αυτοκρατορίας. Η ανάπτυξη καπιταλιστικών αγορών και η ολοένα και συχνότερη παρουσία Ευρωπαίων εμπόρων από τη Δύση στον ευρύτερο Οθωμανικό και κατά συνέπεια Ελληνικό χώρο , ανοίγει το δρόμο της επαφής και προσέγγισης με τον ευρωπαϊκό κόσμο .Οι ομόθρησκοι – παρά τις δογματικές διαφορές –Έλληνες, πέρα από τις όποιες συνειδητές ή ασυνείδητες προσδοκίες περι απελευθέρωσης καλλιεργούνται στο πλαίσιο της επαφής τους με τους δυτικούς, ευνοούνται μέσα από την εμπορική ανάπτυξη. Η οικονομική δυσκολία της εποχής εντείνει το κύμα
μετανάστευσης των Ελλήνων προς το εξωτερικό, προς την Ιταλία κ την κεντρική Ευρώπη ή ακόμα και σε περιοχές που δέχονταν λιγότερες πιέσεις. Η Συνθήκη του Πασάροβιτς που δίνει εμπορικά προνόμια στους υπηκόους του Σουλτάνου στις χώρες των Αψβούργων ευνοεί αυτό το κλίμα. Οι κοινότητες των Ελλήνων του εξωτερικού που δημιουργούνται αναπτύσσονται οικονομικά, δηλαδή αστικά και καπιταλιστικά. Η συσσώρευση κεφαλαίου, η δημιουργία νέων παραγωγικών σχέσεων και η καπιταλιστική ανάπτυξη οδηγεί τους Έλληνες στη συνειδητοποίηση της απόστασης της φεουδαρχικής Ανατολής από την συνεχώς αναπτυσσόμενη Δύση και την ασυμβατότητα των νέων δεδομένων τους με την Αυτοκρατορία.

Γ.Ναυτιλία

Η ανάπτυξη των καπιταλιστικών αγορών σε συνδυασμό με την πυκνότερη παρουσία Ευρωπαίων εμπόρων και ναυτικών στις θάλασσες της ανατολικής μεσογείου αλλάζει ακόμα περισσότερο τα οικονομικά δεδομένα των Ελλήνων. Η πρόσβαση της Ρωσίας στη Μαύρη θάλασσα το 17ο αιώνα και κατά συνέπεια η ανάγκη ναυτικής επικοινωνίας με τη δύση για την εξαγωγή των σιτηρών αλλά και εμπορικών προϊόντων τους δίνει μεγάλη ώθηση στην ανάπτυξη του εμπορικού ναυτικού των Ελλήνων μιας και η μορφολογία του γεμάτου ακτές και τα νησιά Ελλαδικού χώρου ευνοεί την πρόσβαση στην Ευρώπη περισσότερο από οποιαδήποτε άλλη χώρα των Βαλκανίων . Οι ναπολεόντιοι πόλεμοι, που η εξέλιξη τους είχε ως συνέπεια την εξαφάνιση του Γαλλικού Εμπορίου απο την ανατολική Μεσόγειο και τον ναυτικό
Αγγλικό αποκλεισμό της Ναπολεόντιας Ευρώπης, φέρνει τους Έλληνες ναυτικούς σε κυρίαρχη θέση στην περιοχή. Το 1813 ταξιδεύουν 600 Ελληνικά πλοία χωρητικότητας μεγαλύτερης από 150.000 τόνους.

Δ. Βιοτεχνία

Παράλληλα με την ανάπτυξη του εμπορίου και της ναυτιλίας , η εκμετάλλευση του βαμβακιού – ειδικότερα στις περιοχές της Νάουσας και των Αμπελακίων –προωθεί την βιοτεχνική παραγωγή. Η άνοδος της όμως διακόπτεται απότομα και ουσιαστικά εξαφανίζεται από τις αγγλικές εισαγωγές που αποτελούν προϊόν της βιομηχανικής επανάστασης που λαβαίνει χώρα στη δύση. Βασικότερη αιτία αποτελεί η απουσία πολιτικής για την προστασία της εγχώριας παραγωγής από την Οθωμανική Αυτοκρατορία , που αγκιστρωμένη σε ενα αναχρονιστικό σύστημα αδυνατεί να παρακολουθήσει τις εξελίξεις που συντελούνται στο διαρκώς αναπτυσσόμενο δυτικό κόσμο.


ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΩΝ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΣΥΣΧΕΤΙΣΜΩΝ

Τα αποτελέσματα της οικονομικής διαφοροποίησης στην κοινωνία οδήγησαν στην εξέλιξη των κοινωνικών συσχετισμών μέσα σε αυτή. Τα σταθερά σχήματα που υπάρχουν στην Αυτοκρατορία – η Εκκλησία, οι Φαναριώτες και οι κοινότητες παγιοποιούνται και διαδραματίζουν σημαντικό ρόλο μέσα σε αυτή

Α.Εκκλησία

Το Πατριαρχείο έχει θεσμικό ρόλο από την πρώτη στιγμή της μεταφοράς της πρωτεύουσας της Αυτοκρατορίας στην Κων/λη. Η εκκλησία του – η εκκλησία των Ρωμαίων (Ρούμ) – αποτελεί ένα αυστηρά ιεραρχημένο διοικητικό μηχανισμό με δυνατότητα φορολόγησης των πιστών και οργανωτική αυτονομία. Ως εξουσία «παρα τω Σουλτάνο» στο μέτρο που επεκτείνεται πολιτικά η Οθωμανική εξουσία, επεκτείνει ανάλογα την Οικουμενικότητα του , υποτάσσοντας ουσιαστικά τις υπόλοιπες ανεξάρτητες εκκλησίες και πατριαρχεία στον Πατριάρχη της Κων/λης. Η ανάγκη συνδιαλλαγής των Οθωμανών με την ορθόδοξη Ρωσία δίνει στον Πατριάρχη ευθύνες στο χώρο της εξωτερικής πολιτικής της Αυτοκρατορίας ενώ παράλληλα το Πατριαρχείο αναλαμβάνει το έργο της παρεμπόδισης κάθε δυτικής επιρροής στον Οθωμανικό χώρο. Παρ όλα αυτά αν και συνυφασμένος με τα Οθωμανικά συμφέροντα φορέας συντήρησης, αποτελεί με ακούσιο τρόπο φορέα εξέλιξης και
αλλαγής των κοινωνικών συσχετισμών. Ως οργανισμός που στηρίχθηκε στην Ελληνική γλώσσα , τη διατήρησε ζωντανή και λειτουργική διευρύνοντας τη χρήση της ακόμα και σε χώρους που είχε περιορισθεί ή χαθεί. Παράλληλα στήριξε με επίκεντρο το Φανάρι – περιοχή που εγκαταστάθηκε το Πατριαρχείο – μια Ελληνική διοικητική αστική τάξη που σύντομα πέρασε από τις εκκλησιαστικές ευθύνες σε σημαντικές διοικητικές θέσης τις Οθωμανικής κρατικής μηχανής. Ενίσχυσε δηλαδή με τον τρόπο του την Ελληνική γλώσσα και παρουσία μέσα στην Αυτοκρατορία.

Β. Φαναριώτες

Εκτός από την παρουσία συγκροτημένης εκκλησίας, ένας άλλος σημαντικός Ελληνικός κοινωνικός φορέας μέσα στο Οθωμανικό κατεστημένο , με παρουσία από την πρώτη στιγμή μετά την κατάλυση της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, είναι οι Φαναριώτες. Ονομασία που προέρχεται απο το την περιοχή εγκατάστασης τους, το Φανάρι. Οι Οθωμανοί θέλοντας να ενσωματώσουν τους θεσμούς και το κύρος μιας αυτοκρατορίας, πράγμα που υπόσχονταν δικαιώματα στη Μεσόγειο και την Ευρώπη, επιτρέπουν την ανάδειξη μιας διοικητικής αριστοκρατίας, ορθόδοξης και ελληνικά ομιλούσας, που καταλαμβάνει σημαντικές θέσεις στον κρατικό
μηχανισμό. Οι Φαναριώτες, εκμεταλλευόμενοι το δισταγμό των Σουλτάνων να αναγορεύσουν σε σημαντικά αξιώματα πρόσωπα ομόθρησκα τους που ήταν ικανά να απειλήσουν την εξουσία τους γίνονται αναπόσπαστο κομμάτι της Οθωμανικής κρατικής μηχανής. Δύο απο τα σημαντικότερα αξιώματα της Αυτοκρατορίας, του μεγάλου Δραγουμάνου (διερμηνέα) της Πύλης – περίπου αντίστοιχο αλλά όχι ανάλογο ενός σημερινού υπουργού εξωτερικών - καθώς και το αντίστοιχο του μεγάλου Δραγουμάνου του στόλου ανήκουν στους Φαναριώτες..Μετά το 18ο αιώνα η εξουσία τους μεγαλώνει μιας και αναλαμβάνουν να κυβερνούν σχεδόν αυτόνομα τις
παραδουνάβιες ηγεμονίες ως οσποδάροι (διοικητές) οπού δημιουργούν αυλές και μηχανισμούς εξουσίας – στελεχωμένους επίσης από Έλληνες – και καλλιεργούν τις Ελληνικές τέχνες και γράμματα. Αυτή η εξέλιξη φέρνει σημαντικό πλούτο στους Φαναριώτες και τους μετατρέπει σε αριστοκρατία του χρήματος που αν και σαφέστατα συντηρητική και εδραιωμένη, αρχίζει να νοιώθει εγκλωβισμένη στο αναχρονιστικό Αυτοκρατορικό σύστημα, προϊόν του οποίου είναι και η ίδια.

Γ. Κοινότητες

Οι κοινότητες αποτελούν το τρίτο παγιωμένο σχήμα στην Αυτοκρατορία. Η απουσία οργανωμένου κρατικού μηχανισμού, σε συνάφεια με την υποχρέωση των υποτελών να αποδίδουν φόρους – σε χρήμα ή σε είδος ανάλογα με την περιοχή – δημιούργησε ενδιάμεσους φοροεισπρακτικούς μηχανισμούς που είχαν το δικαίωμα να επιλέξουν αυτόνομα τον τρόπο είσπραξης τους, και να εισπράξουν κέρδος από τη διαδικασία. Ο πρώτος τέτοιος μηχανισμός ήταν οι κοινότητες. Η κοινότητα στηριζόμενη σε ένα αριθμό πλουσίων ανθρώπων - των προεστών, δημογερόντων, κοτζαμπάσηδων ή προυχόντων όπως ονομάζονταν ανάλογα με την περιοχή – που έπαιζαν το ρόλο του μεσάζοντα ανάμεσα στην κεντρική εξουσία και τους παραγωγούς, είχε δύο ρόλους. Φρόντιζε αφ’ ενός για την πληρωμή των φόρων προς την κεντρική εξουσία, και αφ’ ετέρου για την κατανομή χρεών στους παραγωγούς. Η απουσία αναλογικού φορολογικού συστήματος τους επέτρεψε να πλουτίσουν μιας και ο φόρος που έπρεπε να εισπράξουν αποτελούσε μια σταθερά για όλη την Αυτοκρατορία και δεν επηρεαζόταν από τις ιδιαιτερότητες της κάθε περιοχής. Ο πλούτος τους δεν μετριόταν τόσο με την κατοχή γης, όσο μέσα από την ποικιλία και το μέγεθος των μηχανισμών που διέθεταν για να φέρουν σε πέρας την αποστολή τους. Η συλλογή των φόρων συχνά γινόταν σε είδος που έπρεπε να αποθηκευτεί ή να μετατραπεί σε χρήμα Κατά αυτόν τον τρόπο ένα πλήθος από παραμέτρους όπως αποθήκες, άνθρωποι για έλεγχο και προστασία, δυνατότητες εμπορίου και τοκογλυφίας σε συνδυασμό με τη δημιουργία ενός πλέγματος γνωριμιών και πρακτόρων, κατέστησε τις κοινότητες μια εξουσία που σε αρκετές περιπτώσεις οι σουλτάνοι υπολόγιζαν περισσότερο από εκείνη των ομοθρήσκων τους.
Μέσα σε αυτό το πλαίσιο , παράλληλα με τους προύχοντες δραστηριοποιήτε και η ομάδα των εκτός νόμου κλεφτών, η στρατιωτική δύναμη των οποίων αποτελεί απαραίτητη προϋπόθεση για την παροχή προστασίας της περιουσίας των προυχόντων. Το ιδιαίτερα εύθραυστο σύστημα ιδιοκτησίας που ίσχυε, επηρέασε τις σχέσεις των δύο πλευρών που χαρακτηρίστηκαν από αμφισημότητα μιας και άλλοτε συνεργάζονται και άλλοτε πολεμούν μεταξύ τους αφού ο φόβος των προυχόντων για την απειλή της περιουσίας τους από τους ίδιους τους κλέφτες ήταν πολύ μεγάλος. Σε περιοχές όπως η Ρούμελη που η απόσταση μεταξύ των τοπικών αρχόντων με τους κλέφτες ήταν μικρότερη, οι δύο ιδιότητες συγχωνεύτηκαν σε μια, τους αρματολούς. Σε αυτό το σύστημα και μέσα από την παροχή των υπηρεσιών τους προς το σουλτάνο, πέρα από τις πλείστες οικονομικές δυνατότητες απολάμβαναν και μια σχετική αυτονομία. Η παγιοποίηση της κοινωνικής και οικονομικής δύναμης των κοινοτήτων – αλλά και των κλεφτών και αμαρτωλών – σε συνδυασμό με την αυτονομία που απολάμβαναν, δημιούργησε την αίσθηση και την τάση ανεξαρτησίας απο ένα σύστημα που αν και αποτελεί την αιτία ύπαρξης τους είναι ταυτόχρονα δεσμευτικό για την περαιτέρω εξέλιξη τους.

Δ. Η εμφάνιση νέων τάξεων

Η ανάπτυξη της οικονομίας – ειδικά μετά τις αλλαγές του 17ου αιώνα οδηγεί στη δημιουργία και εμφάνιση νέων αστικών στοιχείων. Οι ασχολούμενοι με το εμπόριο την βιοτεχνία και κυρίως με την εμπορική ναυτιλία δημιουργούν μια νέα αστική τάξη που τόσο ο πλουτισμός τους όσο και η γνωριμία τους - μέσω των οικονομικών τους δραστηριοτήτων – με την ελεύθερη ευρωπαϊκή σκέψη και πρακτική, τους κάνει να νοιώθουν ασύμβατοι με το αναχρονιστικό φεουδαρχικό καθεστώς της αυτοκρατορίας. Η μετανάστευση προς τις ευρωπαϊκές χώρες δημιουργεί μια νέα αστική τάξη Ελλήνων που δράττοντας τις οικονομικές ευκαιρίες που τους παρουσιάζονται, επιλέγουν έναν ευρωπαϊκό τρόπο ζωής που δεν μπορεί να ισχύσει στο Οθωμανικό σύστημα. Μέσα από τη γνωριμία τους με την ευρωπαϊκή σκέψη αναδύεται και η τάξη των Ελλήνων διανοουμένων που η ελευθεριότητα των ευρωπαϊκών -και κατά συνέπεια δικών τους θέσεων- αποτελεί «ξένο σώμα» μέσα σε ένα ανελεύθερο καθεστώς.

Ε. Αγρότες

Η αλλαγή των οικονομικών συσχετισμών που συντελέστηκαν το 17ο αιώνα στην αυτοκρατορία είχε άμεσο αντίκτυπο στην τάξη των αγροτών. Η αύξηση της φορολογίας και η αλλαγή του είδους φορολόγησης από είδος σε χρήματα τους οδήγησε στην εξαθλίωση. Η ανάθεση της φοροεισπρακτικής πολιτικής σε άλλους παράγοντες που αποσκοπούσαν στο προσωπικό κέρδος, πέρα από τις οικονομικές συνέπειες ,κατάστησε την αγροτική τάξη άμεσα εξαρτημένη και ελεγχόμενη. Κάτω από αυτές τις συνθήκες η ανάγκη αλλαγής και εξόδου από το Αυτοκρατορικό σύστημα δεν ήταν απλά υπόθεση κοινωνικών συσχετισμών αλλά ζήτημα επιβίωσης.

Η ΔΙΑΝΟΗΤΙΚΗ - ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΗ ΚΙΝΗΣΗ

Η οικονομική και κοινωνική εξέλιξη, και ο αντίκτυπος της στους Έλληνες της Αυτοκρατορίας δίνουν ώθηση στην διανοητική και πολιτισμική κίνηση που αποτελεί το προπαρασκευαστικό πεδίο για το πέρασμα στην ελευθερία.

Α.Ορθοδοξία

Η ορθόδοξη πίστη συγκινεί και αποτελεί χαρακτηριστικό του μεγαλύτερου πληθυσμιακά μέρους των Ελλήνων. Αν και ο Πατριάρχης – επίσημος εκφραστής της ορθοδοξίας – αποτελεί υψηλόβαθμο αξιωματούχο της Οθωμανικής Πύλης και παρουσιάζεται μάλλον ως τοποτηρητής της πολιτικής και κοινωνικής τάξης που τον στηρίζει, εν τούτοις η ίδια η ορθόδοξη πίστη αποτελεί φορέα αλλαγής από την ισχύουσα πραγματικότητα. Η θρησκευτική συγγένεια αποτελεί κοινό παρονομαστή τόσο με τους ομόδοξους Ρώσους όσο και - παρά τις δογματικές διαφορές – με τους Χριστιανούς της δύσης . Οι Έλληνες αποτελούν μέλος της Χριστιανικής οικογένειας που εδρεύει στην ελεύθερη Ευρώπη ενώ αυτοί είναι υποτελείς σε ένα αλλόθρησκο και κλειστό σύστημα με αποτέλεσμα να νοιώθουν πλέον την ανάγκη απεγκλωβισμού τους από αυτό.

Β. Παράδοση

Παράλληλα με την αίσθηση θρησκευτικής συγγένειας με τη δύση και παρά την απόσταση που τους χώριζε λόγω της πολιτικής τους ανυπαρξίας από το δυτικό πολιτισμό , οι Έλληνες είχαν όπως υποστήριζαν, ένα επιπλέον κοινό χαρακτηριστικό με τους δυτικούς. Ήταν απόγονοι και κληρονόμοι των ένδοξων προγόνων τους που οι δυτικοί θαύμαζαν. Κατα συνέπεια , ήταν εξαιτίας της καταγωγής τους αντάξιοι της Ευρώπης και του πολιτισμού της. Αποτελούσαν -όπως άρχισαν να πίστευουν- θύματα της ασιατικής βαρβαρότητας που από τον καιρό των Περσικών πολέμων πολιορκούσε τον Ελληνικόχώρο…. Η σχέση και η συγγένεια με την ένδοξη αρχαιότητα εξαπλώθηκε ως κοινή πεποίθηση πολλά χρόνια πριν απο την επανάσταση του 1821 και η ονομασία των παιδιών με αρχαιοελληνικά – μη χριστιανικά ονόματα – πήρε, παρά τις αντιρρήσεις των εκκλησιαστικών αρχών, σημαντικές διαστάσεις.

Γ. Σύνδεση με την Ευρώπη

Την περίοδο που η Ελληνική επικράτεια, και κατά συνέπεια η συντριπτική πλειοψηφία των Ελλήνων, βρίσκονται κάτω από την σκέπη της Οθωμανικής αυτοκρατορίας οι ζυμώσεις που συντελούνται στην υπόλοιπη Ευρώπη οδηγούν στη διαμόρφωση των σύγχρονων ευρωπαϊκών κρατών. Η απολυταρχία κυριάρχησε και οι μεγάλοι ηγεμόνες με εξαίρεση τη Γαλλια και την Αγγλία συγκρότησαν τα εθνικά κράτη. Η ιδέα της κοινωνικής προόδου και η αναζήτηση της συλλογικής ευμάρειας βρέθηκε στο επίκεντρο και η γνώση, η επιστήμη και η ανθρώπινη λογική ο ορθός λόγος, αποτέλεσε την κινητήρια δύναμη για την επίτευξη των στόχων αυτών. Ο Διαφωτισμός αποτέλεσε κοινό παρονομαστή όλων των ευρωπαϊκών τάσεων διακυβέρνησης. Απο τους «φωτισμένους» Μονάρχες που οι αυλές τους αποτέλεσαν κέντρα παιδείας και επιστήμης, τα φιλελεύθερα κράτη που συνέδεσαν την καλλιέργεια του ορθού λόγου με τον κρατικό μηχανισμό και την επιστήμη με την οικονομία, μέχρι τους ριζοσπάστες που επεδίωξαν στη Γαλλία μέσα απο τις αρχές του την ελευθερία και τη στροφή προς τη δημοκρατική διακυβέρνηση. Η Γαλλική επανάσταση ως προϊόν μετεξέλιξης του διαφωτισμού αποτέλεσε το σημείο αναφοράς όσων πρόσβλεπαν στην ελευθερία μεταξύ αυτών και οι υπόδουλοι Έλληνες. Ο κλασικισμός που επικράτησε στις τέχνες το 18ο αιώνα ,ανεξαρτήτως των λόγων που επιλέχθηκε ως τάση, ανέβασε το κύρος των αρχαίων Ελλήνων και αναλογικά ωφέλησε και το κύρος των νεότερων απογόνων τους που άδραξαν την ευκαιρία και διεκδίκησαν την ελευθερία τους στο όνομα της αρχαίας δόξας. Το κίνημα του Ρομαντισμού που με κορυφαίο εκπρόσωπο του τον Μπάιρον έθεσε σε νέες βάσεις τις φιλελεύθερες ιδέες και έφερε το ζήτημα της ελευθερίας των Ελλήνων στο επίκεντρο της διαμάχης της νέας ευρωπαϊκής εποχής με τα συντηρητικά καθεστώτα. Η επανάσταση των Ελλήνων αναβίωσε στη χώρα που αφθονούσαν τα υιοθετημένα από τους εκπροσώπους της ευρωπαϊκής συντήρησης αρχαία πρότυπα προκαλώντας τον κλονισμό τους για πρώτη φορά.

Δ. Νεοελληνικός Διαφωτισμός

Το ευρωπαϊκό κίνημα του Ανθρωπισμού και η χρήση της Ελληνικής Αρχαιότητας στην ευρωπαϊκή τέχνη και διανόηση γέννησαν ένα είδος εθνικής συνείδησης στις κοινωνικές ομάδες με κοσμοπολίτικα χαρακτηριστικά. , ειδικότερα στους κύκλους των Φαναριωτών και στις αυλές των ηγεμόνων της Μολδοβλαχίας. Ο Μεγάλος ηγέτης της Βλαχίας Δημήτριος Καταρτζής και ο μεγάλος άρχοντας Δημήτριος Υψηλάντης αποτελούν τους χαρακτηριστικούς εκπροσώπους της νέας αυτής αντίληψης που συνοψιζόταν στην πρόθεση «φωτισμού» της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας απο το Ελληνικό πνεύμα και στη βαθμιαία μετατροπή της σε ένα είδος βυζαντινής συνέχειας. Στο δεύτερο μισό του 18ου αιώνα και τις πρώτες δεκαετίες του 19ου αναπτύχθηκε ένα πνευματικό κίνημα που ονομάστηκε Νεοελληνικός διαφωτισμός. Το κίνημα αυτό βασίστηκε στη μεταφορά και μετάφραση στα Ελληνικά των βασικών έργων του Ευρωπαϊκού διαφωτισμού, κάνοντας τα γνωστά στη Χριστιανική Ανατολή και τον Οθωμανικό κόσμο. Οι εκπρόσωποι του ,όπως ο Ευγένιος Βούλγαρης , ο Ιώσηπος Μοισιόδακας και πολλοί άλλοι άρχισαν να διδάσκουν αυτές τις θεωρίες του Ευρωπαϊκού διαφωτισμού ενώ παράλληλα τελειοποιούσαν την Ελληνική γλώσσα μιας και μέσα απο την πανσπερμία διαλέκτων και προσμίξεων δεν υπήρχε επίσημη νεοελληνική γλώσσα. Οι ριζοσπαστικές τάσεις του Ευρωπαϊκού Διαφωτισμού, η Αμερικανική και κυρίως η Γαλλική επανάσταση, και οι Ναπολεόντειες κατακτήσεις και διακηρύξεις επηρέασαν τις πιο προοδευτικές τάσεις του Νεοελληνικού διαφωτισμού και τις οδήγησαν στη διαμόρφωση πολιτικών – εθνικών αιτημάτων. Ο Ρήγας Βελεστινλής – Φεραίος – ήταν ένας από αυτούς που συνέδεσαν τις θεωρίες του Διαφωτισμού με το σχέδιο για την δημιουργία ελεύθερου κράτους ενώ παράλληλα αφιερώθηκε ,μέσα από ένα πολύπλευρο συγγραφικό έργο , στην ένταξη της παιδείας στο πολιτικό πρόγραμμα της απελευθέρωσης. Ο Αδαμάντιος Κοραής με το τεράστιο έργο του βοήθησε στο ξεκαθάρισμα των ριζοσπαστικών προθέσεων και στήριξε την ιδέα διεκδίκησης εθνικού κράτους. Ταυτισμένος με τις ιδέες τις Γαλλικής επανάστασης , είχε σαν στόχο ,μέσα από τη διδασκαλία του να δημιουργήσει τις προϋποθέσεις εθνικής αφύπνισης και να αναδείξει την ιστορία , τη γλώσσα , τις αρχές και τον πολιτισμό του ελληνικού έθνους. Πίστευε οτι η γέννηση του νέου έθνους είναι υπόθεση τόσο παιδείας και εθνικής συνείδησης όσο και αποτέλεσμα πολιτικής πράξης. Ο ελληνικός διαφωτισμός - μέσα από τις διακηρύξεις των εκπροσώπων του - αποτέλεσε τη βάση και δημιούργησε την ιδεολογική πλατφόρμα για την έξοδο των Ελλήνων απο την Αυτοκρατορία. Η Φιλική εταιρία που λειτουργεί στα μυστικιστικά πλαίσια των αντιστοίχων προοδευτικών και ριζοσπαστικών οργανισμών στην Ευρώπη, προσβλέπει –όπως και ο Ρήγας- σε μια γενικότερη επανάσταση για την απόκτηση της ελευθερίας στο χώρο της Βαλκανικής .Αν και τελικά λόγω των διαμορφωμένων συνθηκών η ιδέα περιορίστηκε στον Ελληνικό χώρο , ωστόσο η αρχική επιδίωξη προσέδωσε μια οικουμενική και ευρωπαϊκή κλίμακα στην αναζήτηση της ανεξαρτησίας. Παρά τις διαφορετικές προσεγγίσεις που υπήρχαν στις τάσεις των εκφραστών του, όλες είχαν κοινό παρονομαστή την εθνικιστική τους συνείδηση.

Συμπεράσματα

Η επανάσταση του 1821 αποτέλεσε το επιστέγασμα μιας μακροχρόνιας διαδικασίας. Οι αλλαγές στην οικονομία το 17ο αιώνα αποτέλεσαν την ακούσια βάση για την ιδέα της απελευθέρωσης. Είτε πλούσιοι και ευνοημένοι από τις αλλαγές , είτε φτωχοί και εξαθλιωμένοι , οι Έλληνες άρχισαν να νοιώθουν εγκλωβισμένοι στο Οθωμανικό σύστημα .Οι κοινωνικές αλλαγές ως αποτέλεσμα της νέας οικονομικής πολιτικής ενίσχυσαν το αίτημα της ελευθερίας και του απεγκλωβισμού απο την αναχρονιστική Οθωμανική πολιτική. Η επαφή με την Ευρώπη και τα κινήματα της, ο Νεοελληνικός διαφωτισμός και η ιστορική επαναστατική συγκυρία αποτέλεσαν τον ιδεολογικό και πολιτιστικό παράγοντα που θεμελίωσε την φυγόκεντρη τάση. Η επανάσταση του 1821 ξεκίνησε ταυτόχρονα από πολλά κοινωνικά στρώματα και δυνάμεις που αν και είχαν διαφορετικά και αντικρουόμενα συμφέροντα –κάτι που αποτέλεσε καταλύτη τελικά με αρνητικές συνέπειες τόσο κατά τη διάρκεια τόσο και μετά την επανάσταση, συμφωνούσαν στο βασικό : την απελευθέρωση από ένα αναχρονιστικό σύστημα.